آسمان در قرآن

گستره یا عرصه‌ای گنبدی شکل بر فراز زمین. واژه‌ی عربی «السماء»، از ریشه‌ی س م و، به بخش فوقانی هر چیزی اشاره دارد، مثل سقف یا آسمان (طبری، تفسیر، 151/1؛ Lane, iv, 1434). این واژه در شکل مذکر به معنای سقف یا آسمان و در شکل مؤنث به معنای آسمان است. در قرآن 120 بار به صورت مفردو 190بار به صورت جمع (سماوات) آمده است. از کاربردهای خاص این واژه‌ی آن است که خداوند به آسمان سوگندیاد کرده است. (ذاریات: 7؛ بروج: 1؛ طارق: 1، 11؛ نک. ذاریات: 23).

آفرینش آسمان:

آن‌طور که در قرآن تصویر شده است، آسمان و زمین توده‌ای بودند به هم دوخته شده که خداوند آن دور را از هم جدا کرد و هر چیز زنده‌ای را از آب آفرید. (انبیاء: 30؛ برای نظریه‌ی آفرینش در اسلام نک. Alousi, The problem of creation). طبق آیه‌ی29 بقره، خداوند ابتدا هر چیزی را که روی زمین است آفرید و سپس هفت آسمان را خلق کرد. مدت زمان این آفرینش نامشخص است؛ گرچه نوشته شده که خلقت زمین دو روز به طول انجامیده است (فصلت: 9)، همچنین گفته شده که «یک روز نزد پروردگارت به منزله‌ی هزار سال است از آنچه می‌شمارید» (حجّ: 47؛ نک. سجده: 5). پس از آفرینش زمین، خداوند به آسمان پرداخت، در حالی که آسمان به صورت دود (دُخان) بود و هفت آسمان را در دو روز رقم زد (فصلت: 11-12؛ نک. بقره: 29؛ انبیاء: 16؛ طلاق: 12؛ ملک: 3؛ نوح: 15؛ برای آفرینش در شش روز نک. اعراف: 54؛ هود: 7؛ فرقان: 59؛ سجده: 4؛ ق: 38؛ حدید: 4؛ نک. Speyer, Erzählungen, 4-17). خداوند نظام مناسب هر آسمان را به آن تخصیص داد (فصلت: 12) و سپس بر عرش مستولی شد (استَوی، اعراف: 54) و او همه چیز را تدبیر می‌کند. (یونس: 3)

کیهان شناسی:

خداوند سپس خورشید و ماه را تحت برنامه‌ی الهی درآورد و هر کدام از آنها در چرخه‌ای مشخص حرکت می‌کند (رعد: 2). اگرچه روشن است که مفهوم آفرینش و هفت آسمان قبلاً برای مردمان خاور نزدیک به صورتی مبهم مفهومی آشنا بود (K, Religion in Galling, Geschichte, s.v. Himmel, iii, 329-333; برای بحثی مفصّل نک. Himmlische Welt)، آیات مختلف قرآن تأمل گسترده‌ای درباره‌ی ماهیت این نظام کیهانی را لازم می‌آورد. طبق آیه‌ی 7 هود، در آغاز آفرینش عرش خداوند بر آب قرار داشت. سپس خداوند عرش خویش را به بالاترین بخش آسمان هفتم بالا برد (مؤمنون: 86). اما مطابق آیه‌ی 255 بقره، کرسی خداوند آسمان‌ها و زمین را در برمی‌گیرد. عرش را فرشتگانی که خداوند را تسبیح می‌گویند نگه می‌دارند (زمر: 75؛ غافر: 7). بعضی از مفسران درباره‌ی مفهوم «استواء» و «عرش» یا «کرسی» دیدگاهی تشبیهی دارند (طبری، تفسیر، 149/1-153، 7/3-9؛ طبرسی، مجمع، 303/3؛ Wensinck, Muslim Creed, 148; Daiber, Mu'ammar, 140-142). خداوند آسمان را همچون یک بنا (بقره: 22؛ غافر: 64) و یک سقف (انبیاء: 32) ساخت و آن را نگه داشت تا بر زمین سقوط نکند (حجّ: 65؛ نک. طبری، تفسیر، 95/22) و آن را بدون ستون‌هایی که قابل دیدن باشند برافراشت (رعد: 2؛ لقمان: 10). برخی از مفسران این آیه را چنین فهمیده‌اند که آسمان‌ها «با ستون‌هایی که انسان‌ها نمی‌توانند ببینند نگه داشته شده‌اند». (طبری، تفسیر، 61/13-64؛ طبرسی، مجمع، 138/13، 48/21). آسمان پر از راه‌ها (ذاریات: 7؛ برای حُبُک (راه‌ها)، نک. طبری، تفسیر، 117/26؛ طبرسی، مجمع، 7/26) و نگهبانانی نیرومند و شهاب‌ها (جنّ: 8) است. در حدیث آمده است که فاصله‌ای که یک آسمان را از آسمان دیگر جدا می‌کند برابر با سفری به طول 500 سال است (ترمذی، سنن، ش3220؛ نک.ش 3242). آسمان پایینی با صور فلکی، ستارگان و سیارات (حجر: 16؛ فرقان: 61؛ صافات: 6؛ فصلت: 12؛ ق: 6؛ ملک: 5) و نیز با شهاب‌هایی که همچون تیرهایی ضد شیاطین‌اند تزیین شده است؛ این شیاطین ممکن است در پی استراق سمع باشند. (حجر: 17؛ ملک: 5؛ نک. Paret, Kommentar, 274).

رابطه بین آسمان‌ (ها) و زمین:

آسمان پایینی رابطه‌ی مستقیمی با رشد گیاهان زمین و بقای موجودات و وفور نعمت‌ها روی زمین دارد. خداوند از این آسمان باران نازل می‌کند. از زمان‌های پیش از اسلام نیز اعراف اغلب علف را «سماء» می‌خواندند (Lane, iv, 1435). خداوند همچنین از این آسمان تباهی را به صورت بلایا (بقره: 59) و سنگ (انفال: 32؛ هود: 82؛ فیل: 4؛ ابن‌زید معتقد است که «سجّیل» در «حِجارَة مِن سِجّیل» For. vocab [فیل: 4؛ Jeffery] نام آسمان پایینی است؛ نک. طبری، تفسیر، 57/12) بر اقوام گمراه فرو می‌فرستد. خداوند از آسمان وحی نازل می‌کند، مائده برای عیسی (مائده: 112؛ نک. Paret, Kommentar, 133) و فرشتگانی پیام‌آور و نابود کننده‌ی اقوام شر (عنکبوت: 31) و در جنگ‌ها، جنگجو (آل عمران: 124-125؛ طبری، تفسیر، 50/4-54) می‌فرستد. اما راه زمین به آسمان برای انسان‌ها بدون اجازه خداوند بسته است. (رحمن: 33)

توصیف آسمان ‌(ها) و جایگاه بهشت :

آن‌طور که در تفاسیر دوره‌های بعد آمده است، جبرئیل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را در معراج شبانه‌اش در آسمان‌ها هدایت کرد و از منزلگاه‌هایی در هفت آسمان گذشت و در آنها با انبیای پیشین دیدار کرد. به او شگفتی‌های آسمان و نیز بهشت و جهنم نشان داده شد تا آنکه او به درخت «سدرة المُنتهی» که «جنّة المأوی» نزدیک آن است رسید (نجم: 15) و در آنجا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شهودی روح‌انگیز داشت (نجم: 1-18؛ نک. طبری، تفسیر، 29/27-35؛ طبرسی، مجمع، 47/27؛ نک. Paret, Kommentar, 460-1; Gardet, Dieu, 338-40; Tuft, Hamdard Islamicus, 3-41). مفسران در اینکه این درختِ سدرة المُنتهی در کجا قرار دارد- در اوج آسمان ششم یا مستقیماً در زیر عرش در آسمان هفتم- با هم اختلاف دارند (ابن حنبل، مسند، ش 12212؛ مسلم، صحیح، کتاب الایمان، ش252؛ طبری، تفسیر، 29/27-35؛ طبرسی، مجمع، 47/27؛ Horovitz, Himmelfahrt, 160-164). اعتقاد بر این است که بهشت در آسمان نزدیک درخت سدرة المُنتهی است و فردوس (Jeffery, For. vocab, 223) بالاترین مکان در بهشت است (طبری، تفسیر، 30/17). سرانجام اینکه تغییرات اساسی و هولناک در آسمان پایینی و در نظام کیهانی از نشانه‌های قیامت است (انبیاء: 104؛ فرقان: 25؛ دخان: 10؛ طور: 9؛ رحمن: 37؛ حاقّه: 16؛ معارج: 8؛ مزمل: 18؛ تکویر: 11؛ انفطار: 1؛ انشقاق: 1).
منابع تحقیق :
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.